Της Ιωάννας Θεοδοσίου
Στα Ταμεία που χρηματοδοτούνται στο πλαίσιο της Πολιτικής Συνοχής κατά την τρέχουσα προγραμματική περίοδο 2021 – 2027 συμπεριλαμβάνεται και το νέο Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης. Στόχος αυτού είναι η αντιμετώπιση των κοινωνικών και οικονομικών επιπτώσεων στις περιφέρειες που εξαρτώνται από τον άνθρακα και πλήττονται περισσότερο από τη μετάβαση σε μια οικονομία μηδενικού ανθρακικού αποτυπώματος. Η εφαρμογή του τρέχοντος ΕΣΠΑ 2021 – 2027 μετράει μόνο δύο χρόνια υλοποίησης, όμως ο διάλογος για τον ευρωπαϊκό προϋπολογισμό (πολυετές δημοσιονομικό πλαίσιο) κατά την προσεχή προγραμματική περίοδο (2028 – 2034) έχει ήδη ξεκινήσει. Καθώς την περίοδο αυτή τίθενται οι νέες προτεραιότητες της Ευρώπης για την επόμενη πενταετία, το ερώτημα που ανακύπτει είναι εάν θα διατηρηθεί το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης στο πλαίσιο της Πολιτικής Συνοχής και στην επόμενη προγραμματική περίοδο.
Στις πολιτικές κατευθύνσεις που ανακοίνωσε η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ursula Von der Leyen, τον Ιούλιο για να λάβει εκ νέου το αξίωμα, ανέφερε ότι “…θα αυξήσουμε σημαντικά τη χρηματοδότησή μας για μια δίκαιη μετάβαση στον επόμενο μακροπρόθεσμο προϋπολογισμό”. Όμως, υπάρχουν ήδη φωνές στην Ευρώπη που είτε επιθυμούν την κατάργηση του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης, είτε στοχεύουν στην αναδιάρθρωσή του, είτε το συγχέουν με άλλα χρηματοδοτικά εργαλεία που πρέπει να αναπτύξει η ΕΕ για να χρηματοδοτήσει την πράσινη μετάβαση εν γένει (πχ. Κοινωνικό Ταμείο για το Κλίμα).
Όμως, για τις 92 περιφέρειες ανά την Ευρώπη που αξιοποιούν σήμερα το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης, μεταξύ των οποίων και οι ελληνικές λιγνιτικές περιφέρειες της Δυτικής Μακεδονίας και της Πελοποννήσου (Μεγαλόπολη), η ύπαρξη του συγκεκριμένου ταμείου αποτέλεσε καταλύτη εξελίξεων. Συνέβαλε στην απόφαση για την απολιγνιτοποίησή τους, ενώ μέσω των Εδαφικών Σχεδίων Δίκαιης Μετάβασης παρείχε έναν απτό και άμεσα χρηματοδοτούμενο (μακροχρόνιο) οδικό χάρτη για την αναπτυξιακή τους στροφή σε βιώσιμη κατεύθυνση. Σήμερα, ο κοινωνικό – οικονομικός μετασχηματισμός των περιοχών αυτών βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά στους πόρους του συγκεκριμένου Ταμείου.
Η διαδικασία αυτή, όμως, δεν είναι ανέφελη. Παρατηρήθηκαν αρκετές καθυστερήσεις στον σχεδιασμό, με αποκορύφωμα την περίπτωση της Βουλγαρίας που δεν έλαβε πόρους για το 2023. Κάποιες άλλες λιγνιτικές περιφέρειες, όπως το Turów και η Bogdanka της Πολωνίας, δεν έχουν ακόμα καταφέρει να αξιοποιήσουν τους πόρους του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης. Αλλού παρατηρείται σημαντική έλλειψη σε διοικητικό προσωπικό για να προχωρήσουν τα προγράμματα, αδυναμία θέσπισης εθνικών στόχων για την απολιγνιτοποίηση, μη συμμετοχή και μικρή αποδοχή της μετάβασης από τις τοπικές κοινωνίες.
Στην Ελλάδα, το Πρόγραμμα Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης 2021 – 2027 αποτέλεσε το πρώτο πρόγραμμα που εγκρίθηκε από την Επιτροπή και βρίσκεται ήδη σε εφαρμογή. Μέχρι σήμερα έχουν εκδοθεί προσκλήσεις για το 45% του προγράμματος, ενώ έχουν ενταχθεί έργα που αντιστοιχούν στο 16% του προγράμματος. Όμως, δύο χρόνια από την έναρξη του Προγράμματος, οι πόροι του ακόμα δεν έχουν φτάσει στους πολίτες και τις επιχειρήσεις των λιγνιτικών περιοχών, με αποτέλεσμα η στροφή προς τις νέες οικονομικές δραστηριότητες να μην έχει καν ξεκινήσει.
Είναι αντιληπτό, λοιπόν, ότι η συνέχιση του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης και μετά το 2027 θα δώσει στις λιγνιτικές περιφέρειες της Ελλάδας και της Ευρώπης τον αναγκαίο χρόνο και την ευκαιρία να εφαρμόσουν αποτελεσματικά τον σχεδιασμό τους, να εμπλέξουν περισσότερο τις τοπικές κοινωνίες, να βελτιώσουν τις διαχειριστικές τους ικανότητες. Άλλωστε, η εμπειρία από την απολιγνιτοποίηση σε Μεγάλη Βρετανία και Γερμανία δείχνει ότι η αναμόρφωση των τοπικών οικονομιών είναι μια διαδικασία που διαρκεί δεκαετίες και δεν περιορίζεται στα λίγα χρόνια μιας προγραμματικής περιόδου.
Προς αυτή την ίδια κατεύθυνση, 42 Οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών ανά την Ευρώπη στέλνουμε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στους ευρωπαϊκούς θεσμούς και στα κράτη μέλη Κοινή Ανακοίνωση με στόχο να διασφαλιστεί η συνέχιση του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης ως ειδικό χρηματοδοτικό εργαλείο στο πλαίσιο της Πολιτικής Συνοχής και στην επόμενη προγραμματική περίοδο.
Παράλληλα, καταθέτουμε προτάσεις για τη βελτίωση του Ταμείου επιδιώκοντας μια αποτελεσματική και περιβαλλοντικά και κοινωνικά δίκαιη μετάβαση. Ειδικότερα, ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη διατήρηση της χωρικής διάστασης του Ταμείου, ώστε οι πόροι να κατευθύνονται στις πολύ συγκεκριμένες περιοχές που το έχουν ανάγκη, παράλληλα με τη διαμόρφωση ισχυρότερων κοινωνικών όρων, δίνοντας προτεραιότητα στη συμπερίληψη των περισσότερο ευάλωτων στρωμάτων της κοινωνίας. Ενίσχυση χρειάζεται, επίσης, η εφαρμογή των αρχών “μη πρόκλησης σημαντικής βλάβης” και “ο ρυπαίνων πληρώνει” ιδίως κατά την αποκατάσταση και τον επαναπροσδιορισμό της χρήσης των λιγνιτικών εδαφών. Για την επιτυχή αξιοποίηση των πόρων της μετάβασης είναι σημαντική, ακόμη, η μεγαλύτερη συμμετοχή των περιφερειακών και τοπικών φορέων στον σχεδιασμό και τη λήψη αποφάσεων.
Η επιτυχία της Δίκαιης Μετάβασης δεν αποτελεί αποκλειστικά ένα τοπικό στοίχημα. Είναι αναπτυξιακή και κοινωνική πρόκληση για το κάθε κράτος – μέλος διακριτά, αλλά και για την ίδια την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία καθώς αποτελεί έναν από τους βασικούς της πυλώνες. Στην πορεία προς την κλιματική ουδετερότητα, η Ευρώπη αφενός οφείλει να βρει ουσιαστικές λύσεις ώστε η κλιματική δράση να συνυπάρχει με την κοινωνική δικαιοσύνη. Από την άλλη πλευρά, όμως, και οι εθνικές κυβερνήσεις και οι φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης οφείλουν να εξασφαλίσουν πόρους και εργαλεία που να εγγυώνται τη συνέχιση της πορείας μετασχηματισμού που μόλις έχει ξεκινήσει στις λιγνιτικές περιοχές. Το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης είναι η αρχή!
*Η Ιωάννα Θεοδοσίου, είναι συνεργάτιδα πολιτικής, The Green Tank
